Konsumenci w życiu codziennym często nie mają możliwości negocjowania warunków proponowanej im umowy. Ich rola sprowadza się zwykle do podpisania kontraktu. Przedsiębiorca, jako strona silniejsza, może narzucić konsumentowi w umowie klauzule, które nie będą dla niego korzystne. Dlatego kodeks cywilny stanowi, że postanowienia, które nie zostały uzgodnione indywidualnie, nie wiążą konsumenta. Zależy to jednak od tego, czy dane zapisy kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszający jego interesy. Podkreślić należy, że główne świadczenia stron, w tym cena lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny, nie mogą zostać uznane za abuzywne, czyli niedozwolone.

Konsument ma prawo zwrócić przedsiębiorcy (czyli firmie) uwagę, jeżeli przypuszcza, że umowa, która jest mu oferowana, zawiera postanowienie niedozwolone. Jeżeli przedsiębiorca nie wyraża zgody na zmianę kwestionowanych zapisów kontraktu, rozważyć należałoby zmianę podmiotu, który dostarcza nam towar lub wykonuje na naszą rzecz określone usługi.

Jeśli jednak umowa, którą konsument już podpisał, zawiera niedozwolone postanowienia, to – zgodnie z definicją określoną w kodeksie cywilnym – nie wiążą one konsumenta z mocy prawa.

Skutki uznania postanowień umowy za niedozwolone (abuzywne)

Postanowienie abuzywne nie wiąże konsumenta, co oznacza, że nie wywołuje skutków prawnych i tym samym jest bezskuteczne. Strony  pozostają jednak związane umową w pozostałym zakresie (tj. w części, w której zapisy umowy nie mają charakteru abuzywnego, są dla stron wiążące).

Jeśli przedsiębiorca odmawia uznania zapisów za niedozwolone, konsument może dochodzić swoich praw na drodze sądowej. Należy przy tym podkreślić, że – zgodnie z orzecznictwem sądów oraz poglądami środowisk prawniczych – niemożliwa jest zmiana treści postanowienia niedozwolonego, nawet jeśli postanowienie to miałoby zostać zmodyfikowane w interesie konsumenta. Jeśli więc konsument wskaże, że dane postanowienie umowne jest postanowieniem abuzywnym, a przedsiębiorca uzna, że tak właśnie jest – nie będzie mógł proponować konsumentowi zmiany tego postanowienia. Strony, ewentualnie sąd, dokonują wówczas weryfikacji pozostałych, wiążących zapisów umownych, celem sprawdzenia, czy umowa może (mimo bezskuteczności zapisów abuzywnych) być przez strony wykonana.

Niedozwolone wzorce

Konsument może również powiadomić Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów o podejrzeniu stosowania przez przedsiębiorcę niedozwolonego postanowienia we wzorcu umowy. Wówczas konsument może brać udział w postępowaniu w charakterze zainteresowanego. Uprawnia go to do składania dokumentów i wyjaśnień, a także do przeglądania akt.

Wynikiem postępowania w sprawie o uznanie postanowienia we wzorcu umowy za niedozwolone jest wydanie przez Prezesa UOKiK decyzji administracyjnej, w której rozstrzyga, czy dana klauzula ma niedozwolony charakter oraz zakazuje jej dalszego wykorzystywania. Trzeba jednak pamiętać, że  taka decyzja ma skutek tylko w stosunku do przedsiębiorcy, który ją stosował oraz wobec wszystkich konsumentów, którzy zawarli z nim umowę na postawie klauzuli wskazanej w decyzji. Decyzje Prezesa publikowane są na stronie internetowej UOKiK.

W wydawanych decyzjach możliwe jest również nakazanie oraz nałożenie na przedsiębiorcę  kary pieniężnej.